باتیک (مقدماتی)

مقدمه

استفاده از شکل‌ها و رنگ‌ها از دیرباز یکی از ابزارهای انسان برای زیبا سازی دنیای اطرافش بود. این عمل شامل نقش‌‌آفرینی بر روی بوم، دیوار، سقف و ظروف مورد استفاده و یا تزئینی و همچنین نقش گذاردن بر روی پارچه و لباس است تا به انسان کمک کند پیرامون خود را زیباتر سازد.
باتیک، این واژه دور افتاده از اذهان گویی امروزه در جامعه مدرن و صنعتی کمتر جایی می‌یابد وگویی مسیری تازه را برای عرضه خود می‌طلبد.
آشتی دوباره انسان امروزی و هنر باتیک را گاه در تابلوها، پرده‌ها، شال‌ها، لباس‌ها، اشارپ‌ها، کراوات‌ها، دستمال‌های‌تزئینی، رومیزی‌ها، کوسن‌ها و …. میتوان یافت؛ که از میان نقوش آنها هنر و فرهنگ غنی و بی‌نظیر ایرانی متجلی است.
نقش آفرینان این هنر، هرچند تعداد اندک، لیک سرشار از ذوق و استعداد، طرح‌ هایی زاده خیال را بر لوح سپید پارچه به رویایی ماندگار تبدیل می‌نمایند و سینه به سینه در حفظ و انتقال آن به فرزندان خود تلاش می‌کنند.
در دنیایی که در آن همه چیز رو به مدرنیزم و پست مدرنیزم دارد، این هنر نیز گاه از گلیم خود پا فراتر نهاده، همگام با دنیای اطرافش رنگ و بوی نوگرایی در طرح و تکنیک پیدا می‌کند و در عین حفظ شالوده اصلی و برخی نقوش سنتی خود، با روش‌هایی نو قد بر می افرازد.
آری این هنر فن کهنسال نمی خواهد غبار زمان رنگ فراموشی بر آن بیفکند و به همین دلیل می‌رود تا راه‌ماندگاری خود را در عصر جدید نیز بیابد. اگر چه این هنر با جاذبه‌ها و انعطاف پذیری خود توانسته است در اقصا نقاط جهان گسترش یابد و گذشته از حفظ سوابق خود در پیوند با مدرنیزم تا قلب اروپا نیز پیش برود به گونه‌ای که در بسیاری از کشورها هنری کاملاً شناخته شده به حساب می‌آید، اما باز هم رمز و رازهای آن تا آنجا است که نیاز به شناساندن دارد.

باتیک و تاریخچه آن
چاپ باتیک یا کلاغه‌ای را به نوعی میتوان نقش‌گذاردن بر روی انواع پارچه به خصوص ابریشم معنی کرد. کلمه باتیک از لغت Ambatik مشتق شده است که معنی آن یک پارچه با نقاط کوچک است. باتیک، اصلش از کلمه جاوه‌ای ( یکی از جزایر کشور اندونزی ) Tirtik است که به معنی فرایند و پایدار کردن بخشی از پارچه در برابر نفوذ رنگ است. یعنی محافظت از طرح‌ها پارچه با استفاده از گره زدن یا دوختن قبل از رنگرزی.
باتیک به معنای چاپ مقاوم است. این لغت با معنای خاص خود در جزایر جنوب شرقی آسیا و ژاپن هم رواج دارد و این هنر از ابتدا از این مناطق نشأت گرفته است اما بر طبق اسناد موجود اصالت این هنر به چین می‌رسد. پارچه‌های ابتدایی که از غارها و یا قبور فراعنه پیدا شده است و همچنین رواج هنر چاپ باتیک در میان بومیان جاوه و سوماترا، موید این ادعاست. که هنر چاپ پارچه قبل از رنگرزی به وجود آمده و انسان آن دوره میتوانسته با وسایل ساده و با استفاده از رنگ‌های طبیعی، گل یا عصاره بعضی از درختان پارچه را با نقش و نگار دلخواه بیارایند. پس از شناخته شدن رنگ های طبیعی، هنرمندان این دوره دریافته بودند که با گره زدن و دوختن، چین دادن و یا لایه و تا کردن نقاط معینی از پارچه میتوان از نفوذ رنگ به داخل آن نقاط مخصوص و مورد نظر جلوگیری نمایند و در نتیجه یک طرح بسیار ساده و ابتدایی روی پارچه ایجاد می‌گردد.
در قرن ۶ و ۷ میلادی بازرگانان و کاروان‌هایی که راه جاده ابریشم را می‌پیمودند این متاع را به عنوان سوغات و یا برای فروش به همراه خود می‌آوردند.
بیشتر نقشمایه ها در باتیک دارای معنای نمادین هستندو از طرح های سنتی کهن گرفته شده اند. متداول ترین طرح های باتیک متشکل از خطوط متقارن در هم بافته و نقش‌های ساده گیاهی هستند. با وجود این، تقریباً میتوان از هر نقش و طرحی برای چاپ یا نقاشی باتیک استفاده نمود.
تاریخچه باتیک :
از ۲۱۰۰ سال پیش از میلاد مسیح، انسان غارنشین آثاری از خود برجا نمانده است. این آثار گویای آن است که انسان از ابزار مختلف، جهت چاپ بر روی پارچه آگاهی داشته است. مصریان با نقوشی که بر دیوار غارها بر جا نهاده اند، سکاها با آثار باقی مانده پارچه در قبورشان و قالب‌های سنگی متعدد پیدا شده از آنها هر یک به نوعی سخن از قدمت این هنر دارند.
در ابتدایی ترین شکل چاپ، این چینی‌ها بودند که به روایتی آغازگر این هنر و مبدع آن بودند و سپس در جاوه اندونزی با رنگهای طبیعی موجود، این هنر به اوج رونق خود رسید. در کره جنوبی کشف پارچه‌های مدفون شده به همراه مردگان و شواهد موجود در آریزونا و مکزیک، گویای اینست که آنها نیز با اندکی تاخیر با نقش انداختن بر روی پارچه آشنا شده بوده‌اند.
در قرن هفدهم کشورهای هلند و فرانسه روش چاپ را از هند و چین اقتباس کرده و دنبال کردند. در سال ۱۶۷۸ میلادی اولین کارگاه چاپ باتیک در آمستردام شروع به کارکرد و سپس به تدریج کشور سوئیس نیز به جمع آنها پیوست. در این دوره باتیک کاران با ابداع ظرف مسی با یک لوله یا لوله‌های متعدد، واکس را بصورت خطوط متنوع بر روی پارچه ریخته و اسلوب کار خود را کامل‌تر کردند. در آن زمان نقش تک‌رنگ بود. از سده هجدهم در کشور‌آلمان باتیک آغاز شد و کم‌کم طرحهای چند رنگ متداول شد.
کشورهایی مثل تایلند، اندونزی، سریلانکا، هند و مالزی از پیشکسوتان این هنر به شمار می روند. کم کم این هنر به مرزهای ایران نیز نفوذ کرده و به شکلی کاملاً ساده به کار کرده است.
شهرهایی که از قبیل تبریز، اسکو، دیزج، کهنمو، اسکندان، باویل و کهندان در این کارگوی سبقت از دیگر شهرها‌ گرفتند. از دوره صفویه یعنی حدود چهارصد سال پیش آثاری از چاپ پارچه در ایران یافته شده است. این آثار با نقوش داستانهای شاهنامه فردوسی و خمسه نظامی آراسته شده بود. در دوره مشروطیت این هنر در ایران رونق‌یافته و هنوز نیز در شهرهای مختلف به ویژه در شهرهایی که نام برده شد، هنرمندان قدیمی مشغول به‌‌کار‌هستند.
با وجود اینکه زادگاه این هنر خاور دور است، اما گسترش آن در حدی بود که امروزه در کشورهایی مثل آلمان و فرانسه نیز این هنر به اوج شکوفایی خود رسیده است. بطوری که به راحتی میتوان در فروشگاهها انواع طیف‌های‌رنگ، انواع پارچه‌های ابریشمی با تو نالیته‌های مختلف رنگی و انواع وسایل این کار را تهیه کرد و این هنر، هنری کاملاً شناخته شده است.
بیشتر نقش مایه‌ها در بالتیک دارای معنای نمادین هستند و از طرحهای سنتی کهن گرفته شده‌اند.متداول ترین طرحهای باتیک متشکل از خطوط متقارن در هم بافته و نقش‌های ساده گیاهی هستند.

باتیک چیست؟
باتیک کلمه‌ای جاوه ایست و جاوه یکی از جزایر کشور اندونزی می‌باشد. با این وجود اصالت این هنر به چین می‌رسد. باتیک به معنای چاپ مقاوم است. در ایران نیز این هنر با نام‌های باسمه۱ و قدک۲ آغاز به کارکرد که البته به نام چاپ کلاقه‌ای ( کلاغه‌ای ) نیز می شناسند. این نام به این دلیل بر روی این هنر گذاشته شد که روش کار در ابتدا در ایران به صورت تک رنگ و تیره بود و روی نوعی روسری ابریشمی به ابعاد cm160×۱۵۰ و یا cm170×۱۶۰ انجام می‌شد که به نام کلاغه معروف بود و در ضمن طرح‌هایی که به وجود می‌آمد شباهت بسیار به پرهای کلاغ داشت.
در این روش ابتدا پارچه را در چند قسمت گره می‌زدند و سپس با رنگ سیاه یا یک رنگ تیره رنگ می‌کردند. پس از باز کردن پارچه نقوشی مانند پرهای کلاغ ایجاد می‌شد رنگهای مصرفی در این نوع تولیدات رنگ‌های راکتیو است که بسیار مناسب می‌باشد.
بعدها توسط بومیان بدوی ساکن در اندونزی ماده‌ ای بوجود آمد که این هنر را به دنیای نوینی بود. آنها از حل‌کردن برگ درخت موز در محلول سود سوزآور ماده چسبناکی بدست آوردند که وقتی با خاک رس مخلوط می‌شد، آن را به عنوان ماده مقاوم با قلم روی پارچه استفاده می‌کردند.
در این هنر گاهی نقش ها،‌ توسط واکس۳ مخصوص بصورت منفی ایجاد میشوند و زمینه رنگ شده جهت طرح بعدی آماده میشود و گاهی این طرح ها مستقیماً روی پارچه پیاده میشوند و به اصطلاح از روشهای باندا استفاده می‌شود.
در چاپ منفی طرح، ابتدا با وسیله مخصوص، واکسی بر روی پارچه بصورت طرح موردنظر گذاشته می‌شود و سپس پارچه را در حمام رنگ فرو می‌کنند. قسمتهای آغشته به واکس رنگ را به خود جذب نمی‌کند و طرح موردنظر را ایجاد می‌کند.

ویژگیهای پارچه برای چاپ باتیک :
پارچه های مناسب برای چاپ باتیک باید دارای دو ویژگی مهم باشد :
۱- رنگرزی آنها در درجه حرارتهای پایین یعنی ۳۰ تا ۴۰ درجه سانتی‌گراد امکان پذیر باشد.
در چاپ باتیک به دلیل استفاده از واکس بر روی پارچه، در هنگام رنگ‌آمیزی وقتی درجه حرارت حمام رنگرزی به ۵۰ درجه سانتی‌گراد و بالاتر می رسد، واکس موجود روی پارچه جدا شده و سپس خراب شدن نقشهای ایجاد شده روی پارچه میشود. از سالهای گذشته تاکنون از پارچه‌های پنبه‌ای و ابریشمی که در درجه حرارت‌های پایین نیز جذب رنگ مطلوبی دارند برای چاپ باتیک استفاده شده است.
۲- پارچه باید تا حد امکان ظریف باشد.
ظرافت پارچه باید به حدی باشد که واکس باتیک امکان عبور از ضخامت پارچه و ظاهر شدن بر روی طرف دیگر آن را داشته باشد. در صورت ضخیم بودن پارچه، واکس امکان عبور از درون آن را پیدا نکرده و فقط یک طرف پارچه را می‌پوشانند. لذا در هنگام رنگرزی، رنگ از پشت پارچه به قسمتهای پوشیده شده از واکس نفوذ کرده و سبب از بین‌رفتن نقش ایجاد شده روی آن می‌گردد. با توجه به دو ویژگی فوق میتوان گفت که پارچه‌های ابریشمی بهترین شرایط بهترین شرایط را برای چاپ باتیک را دارا می‌باشند.
امروزه در ایران و سایر کشورها از این نوع پارچه برای چاپ باتیک استفاده می‌شود.

شناخت انواع رنگ‌ها برای رنگرزی ابریشم طبیعی :
رنگهای مورد استفاده در باتیک انواع مختلفی دارند. برای داشتن رنگ‌های شفاف روی پارچه و ماندگاری طولانی‌تر رنگ‌ها، لازم است به حلال این رنگ‌ها، یعنی آب مورد استفاده توجه خاص داشته باشیم. همانطور که میدانید آب‌مصرفی ما دارای املاح معدنی فراوان است. این املاح در حین رنگرزی باعث ناهماهنگ شدن رنگ بر روی پارچه می‌شوند و به مرور زمان نیز با اجزای رنگی ترکیب شده، با آنها واکنش نشان می‌دهند و باعث ایجاد لکه‌های ناخواسته حاصل از رسوبات این واکنش‌ها می‌گردند. لذا استفاده از آب سبک و بدون املاح، امری لازم و ضروریست.
رنگها در تقسیم بندی کلی شامل دو گروه رنگهای طبیعی و رنگ‌های شیمیایی هستند.
رنگهای طبیعی نیز خود به دو گروه رنگ‌های گیاهی و رنگ‌های حیوانی تقسیم می‌شوند. همچنین رنگ‌های شیمیایی نیز شامل رنگ‌های مستقیم، رنگ‌های راکتیو، رنگ‌های اسیدی، رنگ‌های سپلکس، رنگ‌های بازیک و رنگهای دیگر می‌باشد.
معروف ترین و پرکارترین رنگ‌ها در هنر فن باتیک، رنگهای بازیک، راکتیو و رنگهای گیاهی می‌باشند.
این دسته رنگها چون طی فرایند جوشیدن و حرارت آماده مصرف می‌شوند، باید پس از این که کاملاً سرد شدند از آنها استفاده نمود، چون ماده مقاوم یا واکس در مقابل حرارت مقاوم نیست و در اثر حرارت رنگ، مقاومت خود را از دست خواهد داد. امروزه نوع دیگری از رنگهای باتیک نیز در بازار موجود است که این رنگها به صورت خمیر در ظروف یا تیوپ‌های با اندازه‌های مختلف موجودند.
این رنگها به راحتی در آب حل می‌شوند و پس از خشک شدن از ثبات کافی برخوردارند و در اثر شست‌ و شو از بین ‌‌‌نمی‌روند.
برخی رنگ‌های موجود در بازار با نام‌های تجاری زیر موجود می‌باشند :
Silk LB- Tex tail- Pbeo- Acrylic- Pentel

روش آماده سازی واکس :
در قدیم برای تهیه واکس از برگ درخت موز و سود سوزآور به همراه خاک رس استفاده میشد. ولی بعدها برای تهیه واکس از صمغ و موم زنبور عسل و سقز استفاده کردند. این روش اولیه بار به وسیله ایرانیان آغاز شد و شیوه قبلی را از دور خارج ساخت. شیوه کار به این صورت بود که با مخلوط مواد بالا سطح پارچه را می‌پوشانند و سپس طرح مورد نظر را از روی آن می‌تراشیدند و رنگ می‌کردند. هنگام رنگرزی، الیاف محل‌های تراشیده شده رنگ را به خود می‌گرفت. دوباره روی آنها را با مخلوط بالا می‌پوشاندند و سپس قسمت‌های دیگر را می‌تراشیدند و رنگ‌می‌کردند.
اکنون به جای صمغ از پارافین به همراه موم و سقز استفاده میشود. در برخی مناطق از پیه گاو و با گوسفند نیز به همراه سه ماده قبلی استفاده میشود که این به تکنیک موردنظر و همچنین سردی و گرمی هوا محل بستگی دارد.
مواد لازم برای تهیه واکس مورد نیاز برای نقاشی به شرح زیر است :
الف- پارافین منجمد ۱۰۰ گرم
ب- موم طبیعی خالص ۲۰ گرم
ج- سقز طبیعی ۵ گرم
ابزار ایجاد نقش به شیوه نقاشی روی پارچه :
در قسمت ذیل به وسایل موردنیاز برای نقاشی پارچه در باتیک اشاره‌ای کوتاه می‌کنیم :
۱- پارچه ایمنی متناسب با طرح
۲- طرح مورد نظر
۳- مداد برای انتقال طرح روی پارچه
۴- انواع قلمو
۵- لوله‌های هدایت کننده موم ( تیان ، تاجنیتیک )
۶- میزکار
۷- چهارچوب ( کلاف چوبی ) برای کشیدن پارچه
از چهارچوب برای ثابت نگهداشتن پارچه استفاده می‌کنند و ساختار چهارچوب به صورت یک قاب مربع یا مستطیل شکل با شیارهایی داخل آن است که میتوان در اندازه‌های مختلف تغییر داد. پارچه با پونزبر کلاف چسبانده‌می‌شود.
۸- ظرف مسی برای گرم کردن واکس
۹- پالت رنگ برای در دسترس بودن رنگها
۱۰- اتو برای تثبیت و پارافین گیری

تکنیکها در نقاشی باتیک :
تکنیکها در نقاشی باتیک عبارت است از :
الف- قلم مو ب- لوله‌های هدایت شونده Cantiny یا تاجنیتیک
پ- روش tieanddye یا باندا ث-روش تا عنکبوتی
ج-نمک چ-الکل

الف- قلمو
در این شیوه طرح مورد نظر را روی پارچه منتقل می‌کنند و سپس پارچه را روی میز پهن کرده توسط قلمو قسمتهایی از طرح را که مدنظر است با موم می‌پوشانند. در این شیوه بازی خطوط قلمو و کلفتی و نازکی خطوط که با موم گرفته شده است زیبایی فوق‌العاده‌ای به کار می‌دهد.

ب- لوله های هدایت شونده :
اعتقاد بر این است که cantiny تماماً اختراع جاوه‌ای‌ها می‌باشد. cantiny و یا همان تاجنتیک، لوله مسی کوچک نازکی است که به یک کاسه خیلی کوچک که دهانه تنگی دارد جوش خورده است.
همچنین یک دسته خیزرانی کوتاه نیز به آن منتقل است که طول آن یازده سانتی‌متر می‌باشد. این ظرف مسی از موم مذاب پر می‌شود و سپس توسط هنرمند طرح‌های مورد نظر خود را توسط آن روی پارچه می‌کشند. لوله‌های‌ cantiny اندازه‌های مختلفی دارد و براساس ظرافت خطوط، نوع آن را می‌توان تعیین کرد. از لوله‌هایی با قطر یک میلیمتر برای کارهای ظریف تا لوله‌های عریض برای طرح‌های بزرگ وجود دارند. طرح‌هایی که به صورت راه‌ راه می‌باشند با cantiny که لوله‌های بیشتری دارد انجام می‌شود.
پس از اینکه پارچه به موم آغشته شد با قلم مو رنگهای مورد نظر را در بین خطوطی که با موم گرفته شده منتقل‌می‌کنند.

پ) tieanddye ( باندانا ) :
این تکنیک که ابتدا در هند انجام شد، بسیار متنوع می‌باشد و میتوان طرح‌های انتزاعی و غیرهندسی را ایجاد‌کرد. موقعیت در این روش زیاد است و بستگی به هوش و زکاوت و تدابیر استادکار دارد. به این صورت که با محکم بستن قسمتهایی از پارچه توسط یک نخ محکم و فرو بردن آن به صورت موضعی یا تمامی در محلول رنگ، نقشهایی بر پارچه پیاده می‌شود.
حال میتوان قسمتهای دیگر پارچه را محکم بسته و مجدداً در محلول رنگ فرو برد و در همین حال عمل بستن قسمتهای دیگر را ادامه و در محلول رنگ دیگر فرو برد. بدین صورت میتوان ضمن حفظ قسمت یا قسمتهایی از سطح پارچه، رنگهای ترکیبی از دو یا چندین رنگ را در سطح پارچه ایجاد نمود. همان طور که گفته شد نقش ایجاد کننده آزادانه قابل تغییر است به این صورت که میتوان با روشهای مختلف تغییرات بسیار جالبی در سطح پارچه ایجاد نمود.

نقاشی بر روی پارچه‌های ابریشمی :
همانطور که در قسمتهای گذشته شیوه واکس برای نقاشی باتیک توضیح داده شد اینک نوبت به اجرای آن و نحوه نقاشی بر روی پارچه می‌گردد.
واکس که آماده کردیم را بر روی حرارت متوسط قرار می‌دهیم تا واکس گرم باقی بماند.
سپس در همین حال پارچه موردنظر را که معمولاً ابریشم و گاهی اوقات نیز ساتن می باشد را بر روی چهارچوب متحرک توسط پونز از هر چهار طرف کشیده و متصل می‌کنیم تا همانند یک بوم نقاشی گردد. البته اگر قبل از این مرحله طرح مورد نظر بر روی پارچه ترسیم شود بهتر است.
بعد از این دو مرحله ترسیم نقوش و بوم کردن آن بر روی چهارچوب، توسط واکس شروع به ترسیم خطوط و مکانهایی که نمی‌خواهیم رنگ بر روی آنها قرار گیرد می‌کنیم.
بعد از آن طبق مواردی که گفته شد شروع به رنگ آمیزی طرح می‌کنیم. البته باید دقت شود رنگ به اندازه این بوقلمو نباشد که بر روی کار رنگ پخش شود و از قسمتهای موم خورده بگذرد و پارچه را لک کند. وقتی کار رنگ‌آمیزی به پایان رسید میتوان پارچه را مثل لباس و غیره باتیک گیری کرد و شست.
اگر پارچه‌ ما کوچک باشد مثل دستمال و یا تابلو احتیاج به دستگاه باتیک گیری ندارد میتوان با چند صفحه روزنامه و اطو واکس را از روی پارچه برداشت. به این ترتیب که روی میز یک پارچه نخی نرم، یا چیزی شبیه آن به اندازه پارچه موردنظر پهن کرده چند ورق روزنامه در زیر پهن کرده و کار را بر روی آن قرار می دهیم و بر روی آن نیز چند عدد روزنامه می‌گذاریم و با اطوی داغ بر روی آن می‌کشیم به علت حرارتی که اتو تولید می‌کند واکسها به حالت مایع روان در می‌آید و به چربی روی پارچه از بین رفته و حاله‌ای اطراف طرح ایجاد شده است. برای اینکه تمامی چربی پارچه گرفته شود و پارچه لک نگیرد، پارچه را داخل بنزین چند مرتبه مالش می‌دهیم تا چربی باقی‌مانده نیز گرفته شود. بعد آن را در جایی قرار می‌دهیم تا بنزین متصاعد شود، به این ترتیب کار ما حاضر است.

کارشناسی پارچه‌های باتیک :
۱٫ استفاده از رنگ‌ های طبیعی به کار ارزش بالاتری می‌بخشد ولی در صورت استفاده از رنگ‌های شیمیایی، این رنگ‌ها باید قابلیت استفاده در رنگرزی با درجه حرارت ‌های کم را داشته باشند و رنگ‌ها متنوع و کاملاً ثابت در برابر نور، شستشو و گذر زمان باشند.
۲٫ واکس مورد استفاده باید از کیفیت مناسب برخوردار بوده و پس از پایان کار، بویی از آن به جا نماند.
۳٫ بر روی پارچه اثراتی از نقش پریدگی و چند رنگی ‌های ناخواسته نباشد. ولی چاپ به گونه‌ای انجام شده باشد که رگه‌های متعدد و رنگی بر روی پارچه ایجاد شده باشد.
۴٫ نقاشی باتیک بر چاپ باتیک برتری دارد و لذا هر چه نقش‌ها ابتکاری و جدید ( در چهارچوب نگاره‌های سنتی ) باشد ارزش کار بالاتر می‌رود.

تهیه و تنظیم: واحد توسعه وترویج
سازمان میراث فرهنگی ،صنایع دستی وگردشگری استان مازندران